Prawo pierwokupu oznacza pierwszeństwo zakupu nieruchomości, ale jedynie w przypadku gdy jej właściciel podejmie decyzję w przedmiocie jej sprzedaży na rzecz osobie trzeciej. W odróżnieniu zatem od prawa odkupu uprawniony z prawa pierwokupu „uzależniony” jest niejako od woli właściciela nieruchomości co do jej sprzedaży.
Wedle art. 596 kodeksu cywilnego, prawo pierwokupu może wynikać z:
- ustawy (np. art. 109 i n. ustawy o gospodarce nieruchomościami, art. 9 ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o kształtowaniu ustroju rolnego, 111 a ustawy o gospodarce nieruchomościami w zakresie gruntów objętych dekretem Bieruta) albo
- z czynności prawnej – co ważne zastrzeżenie prawa pierwokupu nieruchomości nie wymaga formy aktu notarialnego (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 19 lutego 2002 r., sygn. akt IV CKN 784/00), a wymóg ten należy odnosić jedynie do oświadczenia uprawnionego o wykonaniu prawa pierwokupu).
Jeżeli przy sprzedaży nieruchomości w grę wchodzi prawo pierwokupu to najpierw należy zawrzeć umowę warunkową a dopiero z chwilą upływu terminu na wykonanie prawa pierwokupu dopuszczalne jest zawarcie umowy „końcowej” bezwarunkowej. W przypadku naruszenia tego wymogu czynności prawna zdziałana z pominięciem prawa pierwokupu jest nieważna jeśli pierwokup wynikał z ustawy lub ważna z obowiązkiem odszkodowawczym w przypadku gdy pierwokup był umowny (zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 05 października 2001 r., sygn. akt III CKN 461/00 sprzedaż nieruchomości z pominięciem umownego pierwokupu nie skutkuje wygaśnięciem tego prawa, gdzie uprawniony nadal może skorzystać z tego prawa z chwilą sprzedaży nieruchomości przez nowego właściciela).
Z punktu widzenia podatkowego sprzedaż nieruchomości w wykonaniu prawa pierwokupu uregulowanego w ustawie o gospodarce nieruchomościami objęta jest w przypadku osób fizycznych (w ustawie o z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych brak analogicznych uregulowań) bezwarunkowym zwolnieniem (tj. zwolnienie przysługuje i nie jest uzależnione od wydatkowania przychodu na cele wskazane przez ustawodawcę). Zwolnienie to jest uregulowane w art. 21 ust. 1 pkt 29 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych zgodnie, z którym zwalnia się z podatku przychody uzyskane tytułu sprzedaży nieruchomości w związku z realizacją przez nabywcę prawa pierwokupu, stosownie do przepisów o gospodarce nieruchomościami, z zastrzeżeniem iż nie dotyczy to przypadków, gdy właściciel nieruchomości nabył jej własność w okresie 2 lat przed odpłatnym zbyciem nieruchomości za cenę niższą o co najmniej 50% od ceny zbycia nieruchomości w związku z realizacją prawa pierwokupu.
r.pr. D. Śmiłek