Zgodnie z art. 7 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. 1946 r. Nr 3 poz. 17 ze zm.):
- Za przedsiębiorstwo przejęte przez Państwo na własność (art. 3) otrzyma jego właściciel od Skarbu Państwa odszkodowanie w terminie jednego roku, licząc od dnia doręczenia mu zawiadomienia w przedmiocie prawomocnego ustalenia wysokości przypadającego odszkodowania.
- Odszkodowanie to będzie w zasadzie wypłacane w papierach wartościowych, zaś w wyjątkowych gospodarczo uzasadnionych przypadkach może być wypłacane również w gotówce lub innych wartościach.
- Wysokość należnego odszkodowania będą ustalały specjalne komisje. W postępowaniu przed tymi komisjami będą miały prawo uczestniczyć osoby zainteresowane. W razie potrzeby, a w każdym razie na żądanie osób zainteresowanych, komisja powoła odpowiednich biegłych.
- Skład komisji, sposób powoływania jej członków, liczbę członków konieczną do ważności uchwał, tryb postępowania komisji oraz odwoływania się od jej orzeczeń określi rozporządzenie Rady Ministrów.
- Przy ustalaniu odszkodowania należy uwzględnić:
- ogólne obniżenie wartości majątku narodowego,
- czystą wartość majątku przedsiębiorstwa w dniu przejęcia go przez Państwo,
- obniżenie wartości przedsiębiorstwa na skutek strat wojennych oraz strat, poniesionych w związku z wojną i okupacją przez przedsiębiorstwo w okresie od dnia 1 września 1939 r. do chwili przejęcia przedsiębiorstwa przez Państwo,
- wysokość nakładów, dokonanych po dniu 1 września 1939 r.,
- szczególne okoliczności wpływające na wartość przedsiębiorstwa (czas trwania koncesji, licencje itp.).
- Rozporządzenie Rady Ministrów ustali szczegółowe zasady obliczania odszkodowania, uwzględniania okoliczności wymienionych w ust. 5 oraz sposób wypłacania odszkodowania (ust. 2) i tryb amortyzacji papierów wartościowych.”
Mając na uwadze wyżej przytoczone przepisy można by uznać za najbardziej naturalne dochodzenie odszkodowania na drodze sądowej za brak wydania rozporządzenia wykonawczego w trybie art. 7 ust. 4 i 6 ww. ustawy nacjonalizacyjnej (tzn. odpowiedzialność za zaniechanie legislacyjne). Okazuje się jednak, iż orzecznictwo Sądu Najwyższego neguje ten kierunek, a tym samym reprywatyzacja sądowa za znacjonalizowane przedsiębiorstwa zostaje zamknięta. Zgodnie bowiem z Uchwałą Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 24 listopada 2005 r. III CZP 82/2005 (OSNC 2006/9 poz. 148): „Zaniechanie wydania przez Radę Ministrów rozporządzenia przewidzianego w art. 7 ust. 4 i 6 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. 1946 r. Nr 3 poz. 17 ze zm.) do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2004 r. Nr 162 poz. 1692), nie stanowiło podstawy roszczenia właściciela przejętego przedsiębiorstwa, o odszkodowanie z tego tytułu.” Sentencja ww. uchwały jednoznacznie wskazuje zatem, że przed 1 września 2004 r. – dniem wejścia w życie art. 417[1] § 4 Kodeksu Cywilnego – nie istniała podstawa odpowiedzialności Skarbu Państwa za zaniechanie legislacyjne. Zastrzeżenia może jednak budzić samo uzasadnienie, które nie jest do końca spójne i konsekwentne (zob. Glosa do orzeczenia: Bosek Leszek OSP 2006/9 str. 497).
Wobec powyższego stwierdzić trzeba, iż obecnie jedyną drogą do dochodzenia roszczeń z powyższego tytułu jest droga administracyjna uzupełniona o drogę sądową (reprywatyzacja administracyjno- sądowa). Polegałaby ona na podjęciu kroków mających na celu wzruszenie decyzji nacjonalizacyjnej (w tym przypadku orzeczenia odpowiedniej Wojewódzkiej Komisji ds. Upaństwowienia Przedsiębiorstw), a następnie w przypadku:
- stwierdzenia nieważności – wytoczenie powództwa windykacyjnego o wydanie znacjonalizowanego mienia (tutaj w grę wchodziłyby głównie nieruchomości);
- stwierdzenia nieodwracalnych skutków prawnych – wytoczenie powództwa odszkodowawczego na podstawie art. 160 k.p.a. w zw. z art. art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2004 r. Nr 162 poz. 1692).
r.pr. Dariusz Śmiłek